تابلو نقاشی پشت شیشه آنتیک چمراس کد ۱۸۰۰۲۸

توضیحات

تاریخچه نقاشی پشت شیشه

در دوره‌ی زندیه نقاشى‌ها، طراحى‌ها و سایر اشکال بازنمایى تصویرى از طریق انواع رسانه‌ها صورت می‌گرفت که یکى از این رسانه‌ها شیشه بود. نقاشى پشت شیشه یا «نقاشى پشت بدل» نوعى نقاشى عامیانه است که در اواخر این دوره رواج می‌یابد. نقاشى پشت شیشه که در اصطلاح زبان فرانسه اگلومیزه خوانده می‌شود، شیوه‌اى بسیار دشوار دارد. بدین ترتیب که نقاش می‌بایست نقش را به صورت معکوس اجرا کند. از آن‌جا که شیشه‌ی به کار رفته در این اسلوب به طور معمول نازک انتخاب می‌شد، نمونه‌هاى باقى‌مانده به نسبت اندک‌اند و اکثرا نابود شده‌اند.

این هنر با توجه به مواد اولیه‌ی به کار رفته در آن و طبق دسته‌بندی انجام شده در صنایع دستی، از مهارت‌های آبگینه به شمار می‌رود. اما با توجه به کاربرد آن در تزیینات بنا می‌توان آن را در شاخه‌ی نقوش و تزیینات معماری نیز قرار داد. نمونه‌های بسیاری از نقاشی پشت شیشه در بناهای تاریخی قزوین به دست آمده است و در حال حاضر چند نفر در این رشته فعالیت دارند.

تعریف نقاشی پشت شیشه

نقاشی پشت شیشه قسمی از هنر نقاشی است که ایجاد نقش در آن به شیوه‌ی معکوس اتفاق می‌افتد. به صورتی که ابتدا قسمت‌های حساس پایانی، در آغاز کار انجام می‌شود. یعنی ابتدا به جزئیات و ظرایف کار و سپس به رنگ‌های اصلی و رنگ‌آمیزی زمینه پرداخته می‌شود.

این نوع نقاشی غالبا در طرح دو بعدی و رنگ‌های درخشان از دیر زمان با اسلوب‌های مختلف در هنرهای مردمی و قومی بسیاری از کشورها متداول بوده است. در ایران پیشینه‌ی آن محتملا به عهد صفویان باز می‌گردد و موضوع‌های دینی و دنیوی در آن به کار برده می‌شد. از عهد زندیه به بعد این نوع نقاشی به قلمروی هنر رسمی نیز راه یافت.

چون غالب نقاشی‌های پشت شیشه در تکایا، ساختمان امامزاده‌ها و دیگر اماکن مذهبی قرار داده می‌شدند و به گونه‌ای اجتناب ناپذیر، زیارت‌کنندگان تمایل به تبرک جستن از ساحت پیشوایان دین اسلام از طریق مَس شمایل تصویر شده‌ی ایشان در قالب نقاشی‌های پشت شیشه داشتند، نقاشِ پشتِ شیشه، مصرانه و به گونه‌ای خودآگاه از تصویر کردن مضامین مذهبی، خطوط قرآنی و اسامی ائمه‌ی اطهار بر روی شیشه اجتناب ورزیده و به شیوه‌ای معکوس بر پشت شیشه می‌پرداخته است.

ابزار و تجهیزات نقاشی پشت شیشه

شیشه‌ی نازک، قلم فرانسوی، رنگ جوهری، قلم موی گرد، تیغ، رنگ روغن یا اکریلیک، وارنیش (روغن جلا)، مرکب، گرده، کاغذ، سوزن، نخ ابریشم

از قدیم رسم بوده که روی خطوط طرح را با فاصله‌ی اندک با سوزن سوراخ می‌کرده‌اند و با گردِ زغال روی سوراخ‌ها به ملایمت ضربه می‌زدند تا به این طریق طرح به کاغذ سفید زیرین منتقل گردد و این یک راهکار کپی کردن طرح و حفظ طرح اصلی بوده است که در حال حاضر نیز استادکاران از این روش استفاده می‌کنند. در نقاشی پشت شیشه معمولا از نقوشی مانند گل و مرغ و یا صحنه‌ها و شمایلی از ائمه‌ی اطهار استفاده می‌شود. طرح مورد نظر روی کاغذ کشیده شده و زیر شیشه قرار داده می‌شود. سپس با قلم و مرکب، روی شیشه را از روی طرحی که از زیر شیشه نمایان است دورگیری و یا به اصطلاح قلم‌گیری می‌نمایند.

قلم مورد استفاده به نام قلم فرانسوی شناخته می‌شود و نوک آن مانند خودنویس است. پس از دورگیری کل طرح روی شیشه با مرکب، شیشه باید در محل مناسبی قرار داده شود تا مرکب روی آن کاملا خشک گردد. سپس مناطقی از کار که دارای سایه هستند رنگ می‌شود. این سایه‌ها از روی شیشه دیده می‌شوند، اما در مرحله‌ی رنگ آمیزی، در واقع اولین مرحله است. برای این کار از رنگ‌های جوهری استفاده می‌شود. این رنگ‌ها پوشش ندارند و در نتیجه از روی شیشه می‌توان پشت محلی را که رنگ شده دید و این اصل نقاشی پشت شیشه است. لبه‌های مناطق سایه‌دار پررنگ‌تر بوده و کم‌کم با قلم مو سایه‌ها با سلیقه‌ی هنرمند محو می‌شوند و برای این کار از قلم موهای گرد و ظریف استفاده می‌شود.

1 و 2: قراردادن شیشه روی طرح و قلم گیری دور طرح با مركب

3 و 4: رنگ آمیزی سایه‌ها با رنگ‌های بدون پوشش جوهری

5 و 6: پوشاندن محل‌هایی كه نیاز به پوشش دارند با رنگ طلایی

7 و 8: رنگ‌آمیزی زمینه با رنگ‌های روغنی (معمولا آبی و اخرایی)

9: نمایش طرح از روی شیشه

رنگ‌هایی که از گذشته معمولا کاربرد داشته شامل رنگ‌های آبی، طلایی، سبز، قرمز و اخرایی است. پس از سایه‌زدن (به طور مثال گل‌ها دارای سایه‌ی قرمز و برگ‌ها دارای سایه‌ی سبز هستند)، زمان داده می‌شود تا رنگ‌ها کاملا خشک شوند. اگر در حین رنگ‌آمیزی مشکلی ایجاد شود و یا به اشتباه رنگ آمیزی صورت گیرد، با تیغ، رنگ‌های اضافه را پاک می‌کنند و اگر کل کار نیاز به پاک کردن داشته باشد با تینر کار را می‌شویند.

پس از خشک شدن رنگ‌های جوهری، روی این رنگ‌ها و در محل‌هایی که رنگ نشده به جز زمینه، از رنگ طلایی استفاده می‌کنند. این رنگ در واقع همان پودر اکلیل است که در وارنیش یا روغن جلا حل شده است و به احتمال زیاد در گذشته از پودر طلا به جای اکلیل استفاده می‌شده است. در این مرحله به طور مثال گل‌ها و برگ‌ها یا پرندگان با رنگ طلایی پوشانده شده و مجددا زمان می‌دهند تا کار کاملا خشک شود. این رنگ دارای پوشش است و روی رنگ‌های جوهری و یا مناطق رنگ نشده را کاملا پوشانده و در نتیجه از روی شیشه، طرح کاملا پرشده به نظر می‌رسد. پس از خشک شدن این رنگ، از یک رنگ روغنی، مانند آبی یا اخرایی و دارای پوشش روی کل سطح کار، شامل قسمت‌های رنگ شده و رنگ نشده استفاده شده و سطح پوشانده می‌شود و پس از خشک شدن این رنگ، کار به اتمام می‌رسد.

حال از روی شیشه که بنگریم، سایه‌ها و دورگیری‌ها کاملا مشخص‌اند. گاهی نیز پیش می‌آید که بنا به سلیقه، در برخی قسمت‌ها از نخ‌های ابریشم و یا پارچه استفاده می‌شود. به طور مثال برای بدن پرنده و یا لباس امام و… . استفاده از ابریشم در نمونه‌های موجود قدیمی در قزوین بسیار دیده شده است. چنان‌که یک نمونه‌ی قدیمی که طبق روایت اساتید احتمالا مربوط به دوران صفوی است دارای ابریشم در برخی قسمت‌هاست.

نقاشان پشت شیشه، نقاشانى بودند که خود را ملزم به پیروى از هیچ یک از اصول متداول نقاشى نمی‌دیدند و آن‌قدر به رنگ‌گذارى بر روى شیشه ادامه می‌دادند که نقاشى آنان تکمیل شود. به این معنى، نقاشان پشت شیشه از نوعى آزادى عمل برخوردار بودند. اغلب این نقاشى‌ها به سفارش افراد علاقه‌مند، به خصوص دراویش و به دست نقاشان گمنام پدید آمده است. نقاشى پشت شیشه در عصر قاجار مراحل تکامل خود را پیمود و به اوج رسید. همراه با دگرگونى‌هاى اجتماعى ایران و تغییر حکومت از قاجار به پهلوى، فرهنگ و هنر هم دستخوش تحولاتى عمده شد. نقاشى پشت شیشه بیشتر از اعتقادات مذهبى ناشى می‌شود و سوژه‌هایى بسیار محدود دارد.

منبع: https://iranwatching.com

نویسنده: معصومه طارمی